Khulan Jugder

Эдинбург цайзаас хотын үзэмж

Газрын зургаас харвал өргөрөгийн хувьд Улаанбаатараас хол зөрүүгүй орших Эдинбургт эртний уртай гудамжуудыг манан нөмөрч, уулсын орой дахь цайз, дурсгалууд будан дундаас улам ч сүртэй харагдана. Түүх эхэлсэн цаг үе ч, биднийхээс эрт, оройгүй хийгээд Үндэсний дурсгал бүхий Калтон нуруунаас тэнгэрийн цэнхэрийг үзэж зогсохдоо эгээ л монголдоо байна уу гэж бодоод амжив. Харин хамт явсан уугуул найз минь “Үүлгүй, бороогүй, нартай өдрөөр чи Эдинбургт байдаг ёстой азтай юм аа” хэмээн үнэн голоосоо баярлаж байна. Өглөөдөө нар ургах нь үзэсгэлэнтэй ч, өдөр тийш бороо зүсэрч, оройдоо манан татаад өдрийн турш салхилах нь ерөөс Шотланд даяарх цаг агаарын тогтмол дүр зураг. Тиймээс гудамжаар зөрөх хүмүүс богино цамц, задгай углааштай ч байх, зузаан хүрэм, үстэй малгатай ч нь бий.

Бүхий л үеийн турш дайтаж, тэмцэж ирсний гэрч болсон дайчдын дурсгал, тулааны хүндэтгэл бишгүй байх бөгөөд тэднийг өнөөг хүртэл хэвээр хадгалсан нь гайхам. Тиймдээ ч, Эдинбургийн үндсэн хэсэг Хуучин суурин, Шинэ суурин дүүргийг бүхэлд нь ЮНЕСКО-гийн Соёлын өвд бүртгэжээ. Түүнчлэн Эдинбургийн цайз, Шотландын Сүм, нэрт сэтгэгч Уолтер Скоттын дурсгал гээд готик маягийн хийцтэй бүтээлүүд нь хотыг тэр аяар нь музей мэт санагдуулна. Орчин цагийн жавхаа болсон шилэн байшин, өнгө алаглах үзэмж энэ хотод нэгээхэн ч үгүйн дээр эртнээсээ элсний чулуу ашиглан барьсан гэх үй олон барилга нь “саарал хот” гэсэн нэрийг авчээ. Гэхдээ зүгээр ч үгүй “Умрын саарал Афин” гэж алдаршсан нь 18-р зууны үеийг Шотландын соён гэгээрлийн үе гэж нэрлэхэд хүргэсэн юм. Нэрт эдийн засагч Адам Смит, логарифмийг хэрэглээнд оруулсан Жон Непер, телефон утсыг зохион бүтээгч Александр Белл, судлаач Чарльз Дарвин гээд Эдинбургийн алдартнуудыг жагсаавал дуусахгүй. Үүнийг дагаад жил бүр дуу хөгжим, соёл заншил, ном бичгийн тэмдэглэлт фестивалиуд тасрахгүй зохиогдоно. Тэр бүртэй таардаггүй юм гэхэд Дэлхийн уран зохиолын төвөөр нэрлэгдсэн энэ хотод үзэх, харах түүхэн дуртгал мундахгүй.

Шотландын Орчин үеийн урлагийн галлерей

Эдгээрээс Шотландын онгон, зэлүүд байгалийн үзэсгэлэн нь он удаан жилийн түүхэн хүүрнэлтэй цогцолж аялал, жуулчлалынх нь нэрийн хуудас болжээ. Хүний гар хүрээгүй, байгалийн өвөрмөц тогтоц бүхий уул, хад болон “лок” хэмээн алдаршсан нуурууд нь эзлэх хэмжээгээрээ Европ тивдээ хамгийн том юм байна. Шотландад хэдийгээр албан ёсоор англи хэлээр ярих ч, нутгийн уугуул аялга, кельт хэлээрх хэлц, үгсээ өргөн ашигладаг нь заримдаа ойлгомжгүй. Гэхдээ хөдөөгүүр явахад “бен” гэх нь уул гэсэн утга бол, “лок” гэдэг нь нуурыг хэлж буйг төдөлгүй тогтооно. Замын турш аяллын хөтөч харагдах бүхний түүхийг ярих нь, нүдэнд өртсөн чулууны зургийг ч дарж үлдмээр санагдана. Ер нь Шотландад аялахаар бол интернэтээс хайх төдийд том, жижиг автобусны өдөр, хоногоор ангилсан маш олон хөтөлбөр гарч ирнэ. Яг үнэндээ, үнийн хувьд харьцангуй боломжийн байсан нь аялалдаа гарах хүртэл надад эргэлзээ төрүүлж байв.

Харин автобусанд суумагц жолооч эмэгтэй микрофоноо зүүгээд нэн эртний түүхээс өнөөгийн нөхцөл байдлыг хүртэл нарийн тайлбарлана. Хэсэг яриад амсхийж хөгжим тоглуулахдаа өмнөх яриатай нь уялдах дуу сонсгодог нь суралцмаар “тактик” санагдсан. Шотландын өмнөд хэсгээр нам дор газар тул түүнийгээ “lowland” гээд, хойд хэсгээр нутгаа “highlands” гэж хуваана. Эртнээс уул, хадаар явж хонь, малаа хариулдаг байснаараа нүүдэлчин бидэнтэй төстэй мэт. Та бидний сайн мэдэх “килт” л гэхэд гүйж, харайхад төвөггүй учраас үндэсний хувцас болон үеэс үе дамжин иржээ. Анхандаа даашинз мэт залгаа мэт байсан нь дээлтэй төстэй харагданалээ. Хоньны ноосоор хийдэг энэ хувцас нь хожим Британийн армид нэгдсэн дайчдад тулалдахад төвөгтэй, задарч унаад байж. Тиймээс Британьчууд килтийг хувааж, бүстэй болгосноор өнөөгийн бидний мэдэх юбка, цамц мэт хослол төрхөө олжээ.

Хоолны төрөл, маягаар Европын бусад орныг бодвол маруухан гэдгээ тэд хээвнэг хэллээ. Мал аж ахуй эрхэлдэг байсны хувьд өдрийн өл даах хоол л хамгийн чухал байж. Тиймээс манайхантай адил мах их иднэ, хачиранд чанасан төмс гэсэн сонголт л бий. Гэхдээ Шотландад л идэж болох үндэсний хоол нь “Хаггис” гэж хоньны ходоонд чихэж амталсан дотор мах. Орчин үед зайдасны хэлбэрт оруулан бэлтгэх болсон “хаггис”-ыг шар манжин, төмсний нухшаар хачирлаж, мэдээж вискигээр даруулдаг байна. Энэ зуурт сонирхуулахад, Эдинбургт хоёр цагийн турш үргэлжлэх вискиний аялал гэж бий. Нутгийн аль хэсгээс гаралтайгаас шалтгаалж цитрус, анхил, жимсний, модны гэх дөрвөн төрлийн үнэр, амт шингэсэн байдгаа амсуулна. Мөн амуу, үр тарианаас хэрхэн нэрдэг зэргээ торхны хэлбэртэй бүхээгт суулгаад маш сонирхолтой тайлбарладаг нь ямар ч хүний сэдлийг хөдөлгөнө. Харин миний хувьд, манай архи үйлдвэрлэл муугүй ч, нарийн зохион байгуулсан сурталчилгаа, брэнд бүтээх арга хэлбэрээ олчихвол дутах юу байхав гэж бодсоор гарч ирэв.

Лок Несс

Эзлэх талбайн хэмжээгээр Лок Ломондоос арай бага ч, усны эзлэхүүнээр Шотланддаа хамгийн том гэх Лок Нессийн аялал энд түгээмэл юм. Усан онгоцоор цаг гаруй аялахад хаа нэг хад, цохио л таарах ба бусдаар бол дөрвөн зүг тийш цайрсан манан л харагдана. Эх газарт дөхөхөд уулсынх нь оройгоор будан хөшиглөөд, багахан хэрмийн дээр Шотландын туг намирах нь цаанаа сүртэй. Эдинбургт ч ялгаагүй, өөд уруу сүлжих гудамжуудын булан бүрт цагаан, цэнхэр хэрээс салхинд дэрвэх нь хагас сая хүрэхгүй хүнтэй энэ хот Улсын үндэсний галлерей, музей, номын сан, улс төр, эдийн засгийн төв болдгийг илтгэнэ.

Жорж хааны үеийн сүрлэг, чулуун байшингуудыг сүлжин алхах хэдэн өдөрт Харри Поттер кинонд орсон мэт үлгэрийн санагдах ч, ханан дахь бичгийг хараад хоёр зууны өмнө ч яг энэ замаар Жеймс Максвелл, Адам Фергусон нар хүн төрөлхтөнд хүргэх гайхамшигт санаагаа тунгааж явсан, эсвээс халамцсан шотланд эр шүлэг дуудаж, цуур хөгжмөө үлээж байсан болов уу гэж төсөөлөх нь “амттай”. Нэгдсэн улсын хэмжээнд Лондонгийн дараа орох жуулчдын төв, хүн амын тоогоор долоодугаарт орох том хот гэх ч Эдинбургийн хэмнэлд эрчлэх хурд үгүй. Угаас төв галлерейд дүрсэлсэн цасанд хучигдаж, гэрэл бүүдийх гудамж, үүл нөмөрч бороо зүсрэх зэврүүн энэ өдрүүдийн алинд ч тийм дэврүүн хэмнэлийг мэдрэх аргагүй. Тэгээд л тэд Альбионы арлын умардад соёл иргэншлийн ирэх хойчийг сэтгэн бодлогоширч суудаг биз дээ.

ГЭРЭГ сэтгүүл

“Гадаадад суралцсан оюутан монголдоо ирээд асуудал тулгарбал өөрчлөлт хийх хэрэгтэйг баттай ойлгосон байдаг. Мөн хууль, дүрмийг дээдэлсэн улс оронд суралцаж, амьдрахаар аливааг түүний дагуу, зөв хийх нь чухал гэдгийг мэддэг” хэмээн “Нээлттэй хаалга” сангийн боловсролын зөвлөх Н.Ариунаа ярьж байна. Үүнийг “Oxfam” олон улсын хөгжлийн байгууллагаас “Өндөр хөгжилтэй оронд суралцсан иргэн асуудлыг бид өөрчилж чадна гэсэн итгэлтэй болдог” гэж томъёолжээ.

Эдийн засаг, технологийн хөгжил гээд олон талын үзүүлэлтээр тэргүүлж буй орнуудын эхний алхам нь залуусаа гадаадад илгээх байсныг бид олон жишээнээс харж болно. БНСУ л гэхэд дайны дараа дэлхийн хамгийн ядуу орнуудын нэгд тооцогдож байсан ч, оюутнуудыг гадаад оронд илгээж мэдлэг, туршлага хуримтлуулах замаар өдгөө донор орон болсныг бид илхэн харж байна. Мөн Хятадад гадаад боловсрол эзэмшсэн хүнийг “haigui” гэж нэрлэх бөгөөд тэдний хийж, бүтээсэн нь хурдацтай хөгжлийнх нь нууц гэж болно.

Тэгвэл Монголчууд бид ч ялгаагүй сүүлийн үед хөгжлийн тухайд хамгийн их ярих болов. Биднийг “Оюутолгой”, “Таван толгой” биш “Монгол толгой” хөгжүүлнэ гэж бараг хэлц ч үүслээ. Гэсэн ч дааж, дийлшгүй их баялагтай хэрнээ түүнээ “чулуу” болгох дутуу ухаанаа бид авдраасаа эрээд лавтай олохгүй нь. Сонинд нийтлэгдэх барилгын ажилтан, харуул, хамгаалагч, зөөгч авна гэх зарлал үеэ өнгөрөөж “LinkedIn” цахим сүлжээнд “Career Consulting”, “Mongolia Talent Network” зэрэг ажилтан зуучлах компанийн удирдах албан тушаалын зарлал эрийж байдаг болов. Уг нь хувьсгалын дараач үеэс л гэхэд манай улс Герман, Франц, Орос руу залуусаа илгээснээр Б.Ширэндэв, Л.Ванган, Д.Бямбасүрэн нарын сэхээтний бүлэгтэй болж бүтээлийг нь одоо түүх болгон ярьж байна. Харин ардчилал гэх гайхамшигтай золгохдоо “хөл алдсан” бидний бодлого өнөөдөр хаахна явна вэ?

Боловсрол, Шинжлэх Ухааны Яамны цахим хуудаст “Гадаадад суралцах” гэсэн хэсэг рүү орвол Турк, Украйн, БНСУ, Македонийн гэхчлэн тэтгэлэгт хөтөлбөрийн зарлал хэдэн хуудас дамнан урсч байна. Өнгөрсөн жилийн тайландаа дурьдсанчлан 11 улстай гэрээлж, оюутан суралцуулах болсны илрэл энэ бололтой. Харин аль тэтгэлэгт, хэдэн хүн хамрагдсан нь тодорхойгүй бөгөөд Хил хамгаалах ерөнхий газрын мэдээгээр жилд 24 мянга гаруй иргэн гадаадад суралцахаар Монгол Улсын хилээр гардаг аж. Энэ бол МУИС-ийн бүх оюутантай дүйх тоо. “Харийн оронд эрдэм сурахаар явна гэдэг чин эрмэлзэл, том зорилго шаарддаг. Эх орноо гаднаас нь харж, бидэнд юу хэрэгтэйг олж харах нь хамгийн чухал. Тэгж чадахгүй бол явсны үр дүн байхгүй” гэдгийг Японы Кочи их сургуулийн оюутан Б.Тэлмэн хэллээ.

Мөн гадаад гэсэн чамирхалд автаад хаашаа ч хамаагүй явчихаж болохгүй. Энэ бол тархиа цэнэглэх хэрэгцээ болохоос шилэн цонхтой дэлгүүр хэсч, өөрийгөө гоёх гангараа биш. Тиймээс “Очоод тухайн улсынхаа хэв маяг, соёлд давхар суралцах болдог тул сэтгэлийн хөдөлгөөнөөр сонголт хийвэл санхүүгийн болон бусад эрсдэлд орж мэднэ” гэж Филиппинд суралцаад ирсэн Х.Болорбат санууллаа. Угаас гадаадад суралцах гэдэг нь өөр оронд зөвхөн ном үзэхийг хэлэх биш өөр нийгэмд амьдарч суралцахыг хэлнэ хэмээн Осакагийн их сургуулийн эрдэмтэн Сисон Чень тайлбарласан нь бий. Ялангуяа, хөгжлийн туршлага судлах гэсэн бидний хувьд өрсөлдөөн ихтэй, тэргүүлэгч хотуудыг зорих нь чухал. Тэнд “global citizen” буюу даяар иргэн болсон хүн дэлхийн хаана ч амьдрах чадварыг олж авсан байдаг. Тэд автобусанд зорчихдоо ч арьс өнгө, шашин шүтлэгээр биенээ ялгаварлахгүй гэх зурагт хуудас харж магад дэлхий дахины асуудалд зовниж, шийдвэрлэх явцад нь оролцож байдаг тул асуудлыг харахдаа өргөнөөр сэтгэж дадна.

Байрны түрээс, нийтийн тээвэртээ сард хоёр сая шахам төгрөг зарцуулдаг Лондонд л гэхэд хүн бүр “амь гарах”-аар хөдөлмөрлөж, урдаа байгаагаа хамгийн сайнаар хийхээр эрмэлздэг. Тиймээс “Биг-Бен”-ий цагийн дохиог маргааш гудамжинд биш гэрээсээ сонсъё гэж бодвол гүйхээс аргагүй. Мөн даяаршлын нөлөөгөөр томоохон хотуудад дэлхийн өнцөг, булан бүрээс үй олон хүн ирж суурьшсанаар “diverse” буюу олон талт байдлаараа Нью-Йорк дэлхийд тэргүүлж, Лондон удаалж байна. Тиймдээ ч дээрх хотуудад хүмүүс өдөр тутам 200 орчим хэлээр ярилцаж нийгмийн амьдралд оролцдог гэх. Энэ зуурт Монголчууд бид хэзээнээс гадны соёлд уусах вий гэсэн айдастай байдаг ч, эсрэгээр даяар орчинд алхах тусам, би хаанаас ирсэн, би хэн бэ гэсэн монгол мөн чанараа улам илүү эргэж хайдаг юм байна. Энэ нь гадаад бодлого гээд шүхэр бариад борооноос өөрсдийгөө хааж “хамгаалах” биш, “бороонд хуурай үлдсэн салхины дотоод тал” болох, соёл хоорондоо нэвчих болсон “хавтгай” дэлхийд монголоороо үлдэхэд суралцахын эхлэл болж мэднэ.

Гадны сургуулиудын чанар, боловсролын системийн шинэлэг байдлын талаар интернэтээс харахад л тодорхой болсон. Их, дээд сургуулийн эрэмбээр МУИС дэлхийд эхний 1000-д ч багтаагүй бол энэ жагсаалтын шилдэг 50-д АНУ, Их Британийн их сургууль голлох байртай байв. Харин сүүлийн жилүүдэд Хонг Конг, Сингапурын сургалтын чанар эрс сайжирч, жагсаалтын эрэмбийг өөрчилж байна. Ер нь Азийн орнууд боловсролын салбарт ирэх жилүүдэд тэргүүлэх хандлагатай байгааг “Newsweek” онцолсон байсан. Энэ нь газар зүйн хувьд ойр бөгөөд Европтой харьцуулахад өртөг багатай эдгээр оронд суралцаж, сайн боловсрол олж авах боломжийг бидэнд олгох давуу талтай.

Түүнчлэн “Нээлттэй хаалга” санд хандагсдын дийлэнх нь “Гадаадад удах сонирхол багатай, суралцахын хажуугаар бие даан амьдрах чадвартай болоод ирэх хандлагатай болсон”-ыг Н.Ариунаа хэлсэн. Харин тэднийг эргээд ирэхэд ажиллах таатай орчин бүрдүүлэх, чадварыг нь шударгаар үнэлэх нь хамгийн чухал. Жилд 30 сая төгрөгтэй тэнцэх үнээр суралцсан хэрнээ эргээд Монголдоо сард нэг сая төгрөгийн цалинтай амьдрах нь даанч гомдолтой. Гэхдээ “Улиг болтол яриад л байдаг утаа униар, хот хөдөөгийн хөгжлийн ялгаа гээд энэ бүгдийг шийдэх чин эрмэлзэлтэй залуус эх оронд маань хэрэгтэй. Удахгүй очоод ханцуй шамлана” гэх Б.Тэлмэнгийн үг дэврүүн хэдий ч талархалтай сонсогдоно.

Гадаадад дөрвөн жил суралцах нь хувь хүнд цаг хугацаа, санхүүгийн хувьд бэрхшээлтэй, улс орны хувьд ч үр дүнг нь тооцоход амаргүй бол солилцооны хөтөлбөрийг санаачлахад болохгүй гэх зүйлгүй. Манайд л хичээлээ дийлэхээ больсон залуус нийтлэг авдаг “жилийн чөлөө” нь АНУ, Европын оронд “Gap year” гэж хэдийнэ хэвшсэн ойлголт билээ. Оюутнууд нэг жил өөр оронд сайн дурын ажил хийх, аялах, мэргэжлээрээ, эсвэл сонирхлоороо ажиллах зэргээр сургууль төгсөөд хэн болох вэ гэдэг асуултыг өөртөө тавьж, түүндээ бэлтгэдэг. Ингээд эргээд сургуульдаа орох, тэтгэлэгт хамрагдахад жилийн чөлөөний туршид юу хийсэн нь маш том үзүүлэлт болдог. Тэгэхээр бидний хувьд залуусын орон гэж насны тоонд эрдэхээс илүүтэй хүний нөөцийн энэ боломжоо ашиглаж, тэднийг ямар нэг хөтөлбөрөөр гадагш илгээж “цэнэглэх” хэрэгтэй. Дараа нь тэд эргэж ирсэн цагт л “монгол толгой” Монголыг хөгжүүлнэ.

“ГЭРЭГ” сэтгүүл

Дээр өвлийн нэг өдөр гарч тэнэсэн. Энэ удаад Лондонгийн хамгийн "хипстер" хэсэг гэгддэг Шорэдичоор явлаа. "Бокспарк" гэх чингэлүүд эгнүүлсэн худалдааны төв нь Европт алдартай, залуусын очих дуртай газар юм билээ. Өвөрмөц бараатай дэлгүүрүүдтэй ба дээвэрт нь нарлаж суугаад, шар айраг шимэх, эсвэл кофе уух тохилог газрууд бий. Мөн хамгийн гол нь ням гаригт "Open Mic" маягийн 3 цагийн жижиг тоглолт болдог нь сонирхолтой.
Цааш Брик Лейнд винтэж хувцасны дэлгүүрүүд, пянзны булан, цэцэрлэгт хүрээлэн дэх "бар" гээд энэ хавиар явах гоё байлаа.

"Үндэстний Тойм" сэтгүүл №13 (216)

Өнгөрсөн сард Шотландын сонинд монгол эмэгтэй дауны хам шинжийг “монгол” гэж нэрлэх нь олон улсад хэвээр байгааг онцлоод, энэ хандлагыг өөрчлөх хэрэгтэй тухай дэлгэрэнгүй ярьсныг харсан юм. Энэ талаарх мэдээлэл аажим “дөтөлсөөр” өнгөрөгч долоо хоногт дээрх ярилцлагын эзэн, зохиогч П.Ууганбаяр Лондон хотод “Монгол” номоо олонд танилцууллаа.

(Нээлтийн ажиллагаанаас хийсэн богино видео сурвалжлага)

Мягмар гаригийн өглөө. Шүхрээ бариад бэлдсэн асуултаа нягтлан бодсоор товлосон газартаа ирлээ. Хэдэн хормын дараа улаан хүрэмтэй, жижиг биетэй, шаламгай байрын эмэгтэй орж ирэн ийш, тийш нүдээ эргэлдүүлэн харж байна. “Анх Лондонд ирэхдээ л би нүд нь эргэлдэж ярьдаг охин байлаа” хэмээн арав гаруй жилийн өмнөх дурсамжаа хуучлан яриагаа эхлэв. “Тэр үед хамт сурч байсан оюутнууд “Чи монгол гэхэд ямар ухаантай юм бэ?” гэж асуухад нь “Өө би юу ч биш, надаас ухаантай монгол хүн олон бий” гэж хариулж билээ. Түүнээс бүр хойно тэд намайг Монгол хүн биш, харин дауны хам шинжтэй хүн гэдгээр “монгол” гэж хэлснийг ойлгосон юм.”

Үүнийг мэдэхдээ Ууганаа дөнгөж мэндэлсэн хүүгээ тэврээд эмчээс “Чиний хүүхэд монгол юм байна” гэсэн үг сонсч байжээ. Дауны хам шинжтэй төрсөн хүүгийнх нь байдлыг үндэс, угсаатай нь холбон тайлбарлахад тэрбээр гайхсан ч, тухайн үедээ хүүгээ бодоод сөхөө байгаагүй аж. Харамсалтай нь, гурван сарын дараа улбар үст Билли хүүгээ алдсан Ууганаа дурсгалыг нь мөнхжүүлэхээр блог бичиж эхэлсэн нь дауны хам шинжтэй хүмүүс, тэдний асран хамгаалагчид гээд цөөнгүй хүнд хүрч эхэлсэн байна. Тиймээс хүүдээ ном бичээд зогсохгүй “монгол” гэдэг үгийг дауны шинжтэй зэрэгцүүлэн ойлгодгийг өөрчлөхөөр шийдсэн аж.

“Монгол гэж бахархаж, монголоороо гоёж явснаас биш гадаад ертөнцөд ирмэгцээ эмгэгтэй хүнтэй андуурагдах нь санаанд багтамгүй хэрэг” гэх түүнд номоороо монгол хүнийг хэрхэн харуулсан түүний хувьд Монгол гэж хэн бэ гэсэн асуулт тавьсан минь ихэд сүржин байсныг хариулт сонссон хойноо л ойлгов. “Номыг минь монголчууд уншвал өөрийгөө л харах мэт санагдана байх. Би өглөө эртлэн саалиндаа гардаг хөдөөний охин байгаад оюутан болж Улаанбаатарт ирж байлаа. Бүх зүйл шинэ, сонин санагдаж байхад социалист нийгэм ардчилсан хувьсгалтай золгож дахин нэг үед орсон ба орчин цагийн амьдралын төрх гээд өнөөдрийг хүртэлх тохиолдсон бүхнээ номондоо бичсэн” гэх нь түүхээс улбаатай монгол баатрын дүр, эсвэл хорвоод хосгүй ямар нэг чадвартай монгол гэхээс илүү эгэл монгол хүний төрхийг Ууганаа өөрөөрөө төлөөлүүлэн дүрсэлж гэлтэй.

Шотландын Saraband хэвлэлийн газраас эрхэлсэн түүний номын нэг хувь дэг ёсоор Британийн номын санд хадгалагдах юм байна. Тийм ч учраас номоо “Mongolian” биш “Mongol” гэж нэрлэсэн буюу дауны шинжийн тухай “монгол” гэсэн түлхүүр үгээр хайсан тохиолдолд эрүүл, саруул Монгол хүний түүх гарч ирэх нь. “Биднийг ингэж дуудахаа зогсоо гээд гэнэт тэмцээд эхлэх нь тийм ч үр дүнтэй биш байх. Учир нь, бусдад бурууг нь шууд хэлэхэд хүн өөрийгөө хамгаалж эсэргүүцдэг зантай. Тиймээс баяр, гунигтай өдрүүдийнхээ түүхийг ном болгож, би хаанаас ирсэн, бид хэн болохоо олон нийтэд тайлбарлахыг илүүд үзсэн.”

Одоогоор Ууганаа Их Британийн сонин, хэвлэлд ярилцлага өгч, “BBC” радиод ч уригдан нэвтрүүлэгт оролцоод байна. “Саяхан Английн шог жүжигчин Рики Жервайз Твиттертээ нүдээ долийлгож, нүүрээ элдвээр хувиргаад Good morning гэхийн оронд Good Monging гэхчлэн алиалж олон хүний дургүйцлийг төрүүлсэн. Би ч тэр үед чамд монгол гэж хэн байдгийг хэлээд өгье гэж бодсон” гэх нь дайчин сонстов. Энэ зорилгынх нь үр дүн гэлтэй тэрбээр хэдхэн хоногийн өмнө “Монгол” бүтээлээрээ Шотландын тэргүүн дэд сайдаас “Scottish Asian Women Awards” шагнал гардсан юм. Гэхдээ үүнийг хэнд олгодог, ямар учиртайг асуувал “За бараг л, хувь тавиланг өөрчилсөн баатарлаг эмэгтэйд өгнө гэсэн тайлбартай юм аа” гээд Ууганаа тачигнатал инээв. Ном нь шагнал авахын хэрээр олны анхааралд өртөж, тэр хэрээр монгол хүний тухай хүмүүс илүү унших нь л түүнд чухал гэдгийг тэр нэмж хэллээ.

Хүүгээ алдсан гунигт дурсамжаа илэн, далангүй ярихаас эмээлгүй олонхын хандлагыг өөрчлөхөөр зориглосон алхмыг нь зарим хүн буруушааж, таагүй хандах хүнтэй тэр цөөнгүй таарчээ. Гэсэн ч саяхан “BBC-4” радиогоос баримтат нэвтрүүлэг хийх санал хүлээж авсандаа урамшаад дараачийн ажлаа л бодож байна гэв. “Аль 1960-аад онд Дэлхийн Эрүүл Мэндийн Байгууллагад нэгэн төлөөлөгчийн санал болгосноор дауны хам шинжийг “монгол” гэж тодотгохоос татгалзсан гэдэг.” Тэрбээр нэвтрүүлгийнхээ хүрээнд энэ баримтаас эхлэн “шүүрдэж” есдүгээр сарыг хүртэл бэлдэх юм байна. Цаашлаад баримтат кино, дэлгэцийн бүтээл хийх бодол байгаа бөгөөд тэдгээр эрхээ Saraband-д өгөлгүй өөртөө хадгалжээ.

Үүнээс өмнө, Шотландын Эдинбург, Эр, Гласгоу хотоос эхэлсэн номын нээлтээ Британь даяар, цаашлаад англи хэлтэн орнуудад хүргэхээр төлөвлөсөн аж. Ярилцлагын дараа бид Лондон дахь нээлтийн ёслол руу явлаа. Танхимд монгол, англи уншигчид цуглаж, төд удалгүй улаан дээлээр гоёсон Ууганаа орж ирж гарын үсэг зурах ажиллагаа эхлэв. Мөн “Авъяаслаг Британьчууд” шоунд оролцож буй хөөмийч Н.Бат-Эрдэнэ бүтээлээсээ хүргэж, ирсэн зочид зохиогчтой ярилцан, номын хэсгээс нь сонсон хамт гуньж бас баярлаж Кенсингтон дүүргийн номын дэлгүүрт “Монгол”-оор “амьсгалсан” нэгэн оройг үдлээ.

Хичээл дээр жижиг ярилцлага хийх болоод найзыгаа урив. Дуртай зүйлээ хийх хамгийн сайхан талаар, өөрөө юунд дуртайгаа багахан хугацаанд ярьж өглөө.

(Та нарт бас санал болгох, сонирхолтой түүхээсээ хуваалцах хүн байвал хэлээрэй.)

Лондонгийн их сургуулийн кампуст тухлаад анзаарбал нүдний шилтэй, зангиатай, цувтай, бэлтгэлийн хувцастай, өндөр, нам, ази, европ гээд янз бүрийн төрхтэй оюутны цуваа үүднээс тасрахгүй. Тэдний цүнхэнд өөр, өөр мэргэжлийн ном байгаа ч оюутны амьдралд нь өөрийгөө нээх, хорвоог таних гэсэн хүсэл дүүрэн өдрүүд бий гэж итгэнэ. Энэ удаагийн зочноосоо асуухад ч “Маш том хаалгыг нээж өгөөд цааш хэрхэн алхах, хааш тэмүүлэхээ өөрөө л олж мэдэх сонирхолтой нээлт гэж болно” хэмээн коллежийн амьдралаа дүрсэллээ.

“Бага байхаас гэрийхэн маань ажил ихтэй, би хамаатнуудтайгаа цагийг өнгөрөөж өөрийгөө аваад явдаг байсан тул шинэ газар ирээд нэг их цочирдолгүй, хурдан дассан. Харин англи хэл мэдэхгүй болохоор сургуульд шилжээд эхний хоёр сар ямар ч шалгалтанд муу л авдаг байлаа” хэмээн Өмнөговиос Шотландын Эдинбург хүртэлх нүүдлээ инээмсэглэн дурсах залууг Харперын Улсболд гэдэг. Тухайн үед зургадугаар ангийн хүү ээжийнхээ гараас хөтлөөд Их Британьд хөл тавьж байсан бол өнөөдөр тэр гэр бүлийнхээ өмнө хүн яагаад хариуцлагатай байх ёстой тухай нухацтай ярих болжээ. Цаашлаад “Хаана ч бай хүн ердөө л амьдралынхаа төлөө юм шиг хэрнээ өргөн утгаараа улс, орныхоо төлөө хөдөлмөрлөж байдаг. Тэгж бодохын хэрээр би ердийнхөөс ч илүүг хиймээр санагддаг” гэх тэмүүлэл дүүрэн яриа бидний дунд өрнөсөн.

Лондонгийн төв, хамгийн хөл ихтэй гудамж Оксфорд Сиркусын ойролцоо бид цаг тохирсон юм. Хэдийгээр шинэ ажилтан, хийх зүйл бишгүй ч гэлээ тэр ажлаас нь холгүй кафед цаг гарган ирлээ. Түүний тухай Лондонгийн Их Сургуулийн төгсөгч, Британь-Монголын оюутан холбооны тэргүүн гэдгээс өөрийг би төдийлөн мэдэхгүй ч, цахим хуудсыг нь үзэж байсан тул төвөггүй танин мэндлэв. Ялангуяа, LinkedIn-д ажил хэргийн мэдээлэл, албаны хослолтой зургаа оруулсан олныхоос арай өөр, энгийн хэрнээ хариуцлагатай төрх бүрдүүлсэн профайлаас нь түүнтэй “танилцах” гэж хэдэнтээ оролдсоны хувьд нүүр тулан уулзахад жинсэн өмд, оксфорд гутлаар дэгжирхэн албаны цамцаа цэнхэр ноосон хүрмээр давхарласан нь бидний дунд хөндий ярианаас илүү нээлттэй уур амьсгал бүрдэхэд нөлөөлсөн биз ээ.

Улсаа Эдинбургт дунд сургуулиа төгсөөд бусдын адил их сургуульд элсэх, мэргэжил сонгох тухай бодож эхэлжээ. Их Британьд бакалаврын зэргийн сургалтад элсэх бол мэргэжлээсээ шалтгаалж арван жилийн хичээлүүддээ дор хаяж “B+”, “A” авсан байх гэхчлэн үндсэн шалгуурууд бий. Дараа нь мэдээж сургуульд өргөдлөө явуулна, эсээ бичиж ярилцлагад орно гээд багагүй хугацаа шаарддаг. Энэ бүхний дараа тэрбээр Шотландын өмнөд хэсгээс нүүж зүүн тийш Хойд далайн эрэгт Дандийн их сургуульд нягтлан бодогчоор сурахаар болсон аж. Эхний сарууд тал бүрээс ирсэн хүүхдүүд танилцах, найз нөхдөө олох түүнд туслах гэсэн сургууль, клубуудын парти дунд өнгөрнө. Яваандаа ганцаараа бие даан амьдрахад суралцах, өөрийгөө дайчлах, цагаа зөв хуваарилах гээд олон зүйлд суралцсанаа тэр ярьж байв.

Оюутан байхад өөрт оногдох цаг их тул юунд дуртайгаа мэдэх, сонирхлоо олж, хөгжүүлэх хамгийн сайхан үе гэдгийг Улсаа давтаж хэллээ. “Би сайн мэдэхгүй ч, монголд байгаа үеэлүүдтэйгээ ярихад хичээлдээ л яваад, чөлөөт цагаа өнгөрүүлэх дугуйлан, клубт хамрагдах боломж нь бага санагдсан” гэж байна. Түүний хувьд эхний жилүүдэд спорт клубт хамрагдаж байсны дараа “Дайныг зогсоох нийгэмлэг” гэсэн их, сургуулиуд хоорондын хиппи маягийн клубт элссэн нь сонирхолтой байсан гэв. Жил хүрэхгүй хугацаанд байхдаа Эдинбургт 100 гаруй мянган хүн оролцсон ядуурлыг бууруулахын төлөөх жагсаалд бичигтэй цамцыг нь өмсөн нэгдэж BBC-ээр гарсан нь дурсамж болжээ.

Их сургуулийн өдрүүд мэдээж дуу, хөгжимгүй өнгөрөхгүй хойно найзуудтайгаа гитар тоглож, дуулж тэр ч бүү хэл гудамжинд хүртэл дуулсан бичлэгээ одоо үзэхээр хөгжилтэй байдгаа тэр хэллээ. Хэрэв тухайн үед санаа нийлсэн найзуудтай таарсан бол хамтлаг байгуулна гээд өдийд бичлэгийн студитэй хийх гэрээ хайгаад явж байж мэднэ. Барууны нийгэмд цоо шинэ үзэгдэл болж, цаг үедээ асар их үүрэг гүйцэтгэсэн The Beatles, Pink Floyd өнөөдөр ч олон залуусын мэдрэмж, оюунд нөлөөтэй. Ялангуяа харьцангуй уламжлалт хандлагатай байсан английн нийгэмд тэд чөлөөт байдлыг тунхагласан гээд хөгжмөөр нь дамжуулж үүх, түүхийг нь сонирхдогоо тэр байн байн ярина.

“Өглөө юу ч бодолгүй босоод, баранд дуулж мөнгө олоод, өнгөрүүлж байгаа цагаа мэдрээд л амьдарч чадах юм шиг санагддаг ч багаасаа би завгүй байх дуртай, бас мөрөөдөмтгий тал минь намайг зүгээр суулгадаггүй” гэсэн ч харамсалтай нь тэр сургуулиа төгсөөд дөрвөн сарын турш ажил хайжээ. Гурван жилийн өмнө болсон эдийн засгийн хямралын сүүдэрт Их Британь ч өртөж, асар олон ажлын байр хасагдаж байснаас дөнгөж сургууль төгссөн залууг авах газар олоход хэцүү байж. Тийм ч учраас Лондонд ирсэн тэрбээр Лондонгийн их сургуулийн Биркбек коллежид магистрын ангид элсэх өргөдлөө өгч, тэнцсэн байна. Хэрэв цаашид томоохон компанид ажиллахыг хүсч байгаа бол бидний ярьдгаар анкет буюу CV-гээ маш сайн бэлтгэх ёстойн дээр ажил хийгээгүй, эсвэл ямар нэг байдлаар зүгээр суусан байвал тэр нь оноо алдах хамгийн том шалтгаан болдог аж. Тиймээс зүгээр суулгүй, бас мэдлэг боловсролоо дээшлүүлэхийн хажуугаар сайн ажил хайх хугацаа өөртөө гаргасан нь энэ сонголт байжээ.

Тэр хугацаа Х.Улсболдод түүнээс ч илүүг өгсөн нь Британь-Монголын оюутны холбоог тэргүүлэн ажиллах боломж юм. Лийдсийн Их Сургуулийн оюутан Г.Цэцэгмаа Брайтон дахь Э.Санчир, Лондон дахь Ч.Жавхаа нар цахим хуудсаар харилцаж мэдээлэл солилцдог байж. Заримдаа хэн нь ч мэдэхгүй асуулт тулгарахад энд оюутны холбоо байсан бол бид холбогдоод асуудлаа шийдвэрлэж чадах байлаа гэсэн харамсал нь харин ч түлхэц болсноор BMSA /British Mongolian Student Association/ мэндэлжээ. Тэд анхнаасаа зохион байгуулалт сайтай ажилласан нь арав хүрэхгүй гишүүнтэй эхлэхдээ зар тарааж, олон албан тушаалд сайн дурын оюутан шалгаруулж авснаас харагдана. Тэргүүн буюу Ерөнхийлөгч болохын тулд Улсаа материалаа илгээж, ярилцлага хийснээр өнгөрсөн оны хоёрдугаар сард ажлаа эхэлсэн байна.

Юун түрүүнд, хүмүүст танигдах нь гол зорилго байсан тул монголчуудтай холбоотой бүхий л арга хэмжээг хамтран зохион байгуулах, дэмжих байдлаар оролцохын хажуугаар өөрсдөө ч шинэ оюутны баяр, шинэ жил гээд уламжлалт тэмдэглэлт өдрөөс гадна Британь-Монголын бизнес форум, “Монгол орноо хөгжүүлье” чуулга уулзалт гээд албан ёсны арга хэмжээнд ч идэвхтэй оролцжээ. Түүнчлэн Марко Пологийн монгол дахь аяллын тухай киног орчуулах ажилд тусалснаар хандив хүлээн авч санхүүгийн талаа нөхжээ. Одоогоор энэ мэтчилэн Британь, Монгол төдийгүй Европын орнууд дахь 20 гаруй байгууллагатай хамтран ажиллаж байгаа ба цаашид дэлхий даяарх монгол оюутны нэгдлүүдтэй холбогдохоор төлөвлөснөө Х.Улсболд бахархан өгүүлж байлаа.

Харин дээрх ажлыг үргэлжлүүлэх нь одоо түүнд арай ачаалалтай болсон тул тэрбээр холбооны зөвлөх гишүүн болсон байна. Магистраа хамгаалсны дараа монгол руу буцахаар зэхсэн ч энд хүлээж байсанчлан маш ирээдүйтэй ажил гарч ирсэн нь “Asia Pacific Investment Partners” компаньд нэг ёсондоо монголд хөрөнгө босгох ажилд зүтгэх аж. “Монголд аль нэг компаньд ажилласнаас илүү Хонг Конг, Америк, Англид оффистой газар ажиллах нь олон улсын туршлагаас нэг зэрэг суралцах маш том боломж юм. Мөн тухайн орны талаар бүх талын мэдлэгтэй болж, үйл явдалд нь оролцоод бараг л сонин унших шаардлагагүй болчихдог.”

Оюутан байхаас л нийгмийн идэвхтэй байж өөрийн хүрээлэлдээ олон нийтийг нэгтгэж ирсэн түүнд одоо нэг санаа бий нь гадаад орнуудад ажилладаг монголчуудаа нэгтгэх гэдгийг найзуудтайгаа ярьж эхэлжээ. “Монголчууд гадагшаа явахаараа хар, бор ажил хийдэг гэсэн нийтлэг ойлголт байдаг ч Их Британийн дээд боловсролын статистикийн газрын судалгаанаас харахад жилд энд л гэхэд 200 оюутан сургалтын виз хүсдэг юм билээ. Одоо бид гадаад оронд сайн боловсрол эзэмшиж, нэлээд нь мэргэжлээрээ тухайн орондоо үнэлэгдээд байна” гэлээ. Монголд очилгүй хоёр жил болоод өнгөрсөн намар очиход олон мундаг залуус байсан, үндэстний хувьд ч бид харьцангуй залуу иргэдтэй тул замын хүзүү урт гэдэгт тэрбээр итгэлтэй байна.

"Үндэстний тойм" сэтгүүл, / №6 (209)/

Хоёр жил гаруйн өмнө Олимпийн наадмыг угтан Лондон хотод түүхэн хөшөө, баримлыг байрлуулж хотоо “гоёх”-оор шийджээ. Хэдийгээр хотын захиргааны цөөнгүй гишүүн “Олон хүний цус урсгасан, орчин цагийнхаар бол террорист” хэмээн Чингис хааны хөшөөг байрлуулахыг эрс эсэргүүцсэн ч, эл төслийг баталж Лондоны төв, Марбл Арчийн дэргэд Даши Намдаковын бүтээлийг байрлуулсан билээ. Тэндээ өнгөрсөн намар хүртэл л байлгана гэсэн ч хөшөө өнөөдрийг хүртэл хэвээр буй нь дэргэдүүр нь өнгөрөх монголчуудад бахдалтай санагдах нь гарцаагүй.

Гэхдээ энэ удаад хойноос ирээд тухалсан хөшөөнөөс илүүтэй нүүж ирээд суурьшсан Лондон дахь монголчуудынхаа амьдралаас дуулгах гэсэн юм. Юу юуны түрүүнд, энд сайн эсвэл муу байна гэсэн аль нэг туйлын дүгнэлт хийхээс илүүтэй өдөр тутамд аж, амьдрал хэрхэн өрнөж, өвөл зун, өглөө оройгүй шаагих бороон шүхэр дор элэг нэгтнүүд минь юунд зорин алхдагийг сонирхлоо.

Байшин бүр нь үүх, түүхийн гэрч болж, хаа нэгтээд нь тэртээх он, тооллыг хэн нэгэн алдартны нэртэй сийлсэн жигд намхан байшингууд нарийн гудам даган эрийнэ. Яг л үүн шиг ганган гэж гял, цал биш хэрнээ чамгүй дэгжин хүмүүс түүгээр холхиж, хотын бэлгэ тэмдэг болсон хоёр давхар автобус хуучны чанараа гайхуулахтай зэрэгцэн байгальд ээлтэй гэх шошго зүүсэн шинэ автобус ч зөрөлдөнө. Дэлхийн хамгийн өртөг өндөртэй хотын нэгээр удаа дараа шалгарч, энэ жил жагсаалтыг тэргүүлсэн ч гэлээ жилээс жилд энд суурьших хүмүүсийн тоо өснө үү гэхээс буурсангүй. Өдгөө 8 сая гаруй хүн оршин сууж байх ч тэдний бараг тал нь гадаад гэвэл хилсдэхгүй. Тиймдээ ч гудамжаар зөрөхөд энэтхэг, хятад, эсвэл африк, европ гээд таван хүн тутмын нэг нь л англи байх болов уу. Тэд энд л өөр, өөрийн бизнесээ эхэлж жижгэвтэр нь нутаг нэгтнүүддээ, арай өргөжсөн нь олон нийтдээ ажлын байр олгоно.

Энэ л жишгээр Лондонг зорьсон монголчуудын цуваа өдрөөс өдөрт үргэлжлэхийн зэрэгцээ тэндээ төвхнөх хүмүүсийн тоо ч өссөөр байна. Хэдэн жилийн өмнө АНУ-д уран бүтээлээ туурвиж буй хөгжмийн зохиолч С.Сансаргэрэлтэхээс эх орондоо ирэлгүй удсаны учрыг асуухад “Монголоос гадаадыг зорьсон хүн чингэлэг ачуулдаггүй л хойно тэнд шинээр амьдрал эхэлж, үрээ тариалж, цэцэглэж, нахиалахыг нь хүлээхээс аргагүй” гэснийг энд ирээд гурван сар гаруй болоход бодож байв. Монголдоо байхад л ажлаа солих, эсвэл байрнаасаа нүүхэд шинэ хамт олон, хөршүүдтэйгээ дасахад хэсэгтээ хэцүү байдагчлан эх нутгаа орхиод тэс өөр газар, хэнийг ч танихгүй нийгэм, хүрээлэлд бүхнийг эхэлнэ гэдэг мэдээж амаргүй даваа. Гэлээ ч энэ бүхнийг дайрч гарсаар өнөөдөр Их Британьд манай улсын 6000 гаруй иргэн бийг ЭСЯ-ны зөвлөх С.Ганхуяг хэлж байв. Харин Их Британь дахь Монголчуудын холбооны тэргүүн Д.Цэрэнбат албан ёсны судалгаа, баримт үгүй ч нэг үе 10 мянга дөхөж байсан манайхны дийлэнх нь буцсанаар тоо нь арай цөөрснөөс гадна нэлээдгүй нь албан бусаар буюу бидний ярьдгаар “хар”-аар оршин сууж байгааг сэрэмжлэн өгүүлэв.

Дээр хэлсэнчлэн Лондон дэлхийд хамгийн өндөр өртөгтэй, тэр дундаа автомашины түлш, үл хөдлөх хөрөнгийн үнэ, байрны түрээс зэрэг үзүүлэлтийг тооцож дүгнэснийг “Time” сэтгүүл өнгөрсөн дугаартаа дурьдсан байна. Байр түрээслэх зар интернэтээр дүүрэн ч байр үзэх цаг авна, байраа үзнэ, орох эсэхээ хариу мэдэгдэнэ, нэг сарын мэдэгдэл өгнө, хөрөнгийн баталгаа үзүүлнэ, гурван сарын урьдчилгаа төлнө гээд шат, дамжлага мундахгүй. Харин “UK-iin mongol zar” гэх хамгийн идэвхтэй Фейсбүк бүлгээс хажуу өрөөгөө түрээслүүлэх монгол айл, эсвэл хамт амьдрах хүн олох нь илүү хялбар. Дээр нь түрээс нь арай хямд бөгөөд монгол хүнтэйгээ харилцахад ядаж л ойр, дотно байх нь амар. Гэхдээ хэдэн мянган монгол бүгд л айлсч амьдрахгүй хойно би л гэхэд гурван давхар жижиг байшинд шотланд, ирланд, польш хүнтэй төвхнөв. Ганц хүний өрөө дундажаар сард 400-500 паунд бол хоёр хүний өрөө 600-800 паунд гэх юм билээ.

Эртний өв, соёлоо баялаг хэвээр уламжлан хадгалсан ч орчин цагийн их хотын жишгээр Лондонгийн хэмнэл хурдлан шаагина. Өглөө ажилд явах замдаа сонин уншиж амжаагүй бол хойш тавиад хадгална гэх зүйлгүй, учир нь орой буцахад тань дахиад 70 нүүр сонин хэвлэгдээд хүлээж байна. Өдөр бүр хэдэн арван сонин, өчнөөн мянгаар тараагдаад зогсохгүй англи, орос, герман, хятад хэлээр метроны буудал дээр эрээлжлэх нь үйл явдал энд зогсоо, зайгүй өрнөдгийн илрэл биз ээ. Харин баярын үеэр нэг л өдөр үй түмэн хүн урсгал татарч, хот эзгүйрэх нь Лондон үнэндээ хэний ч гэр биш, газар газрын олны бууц юм уу даа гэлтэй.

Энд ирсэн хүмүүс дийлэнхдээ кафе, дэлгүүр, ресторан гээд үйлчилгээний ажлаас гараагаа эхэлнэ. Долоо хоногт 20 цаг ажиллаад амьдрах зардлаа олохгүй ч, илүү ажиллабал хичээлээ хийх цаг ч гарахгүй тул оюутнууд ойр зуурын хэрэглээний мөнгөө олоход асуудалгүй. Миний хувьд төрөл бүрийн түүхий загас идэх нь бүү хэл толь бичгээс монгол нэрийг нь хайгаад ч олоогүй элдэв загасны нэрийг англи, японгүй цээжлэх даалгавартайгаар Лондонгийн төв, хамгийн хөл ихтэй газруудаар 4, 5 салбартай “Чисо” ресторанд ажилд оров. Италь, франц, япон, солонгос, вьетнам гээд энд олон орны хүн байх ч шинэ жилийн баяраар бүх салбарт нийлээд 10 гаруй монгол хүн ажилладгийг мэдээд монголчуудын баярт ирэв үү гэж гайхах шиг болов. Тэднээс хоёр нь салбар рестораны зохион байгуулагч хийдэг бол гурав нь сүши тогооч, үлдсэн нь ахлах ба зөөгч хийдэг юм байна. Монгол иргэдийнхээ бүхий л мэдээллийг ЭСЯ-д бүртгэдгийн хувьд С.Ганхуяг “Монголчууд хоол хийхдээ сайн юм уу, ямартай ч маш олон хүн тогооч хийдгийг мэднэ” гэж байлаа. Харин “Монгол хүмүүс их хүчтэй зан чанартай ч, ажилдаа сайн байдагт нь би дуртай” хэмээн “Чисо” рестораны менежер Ясүхиро Комацуг хэлж дуусаагүй байтал монгол тогооч ах яриа таслан орж ирэхэд тэрбээр инээвхийлээд “Тээр, ийм хүчтэй хүмүүс” гэж батлав. Ер нь азиуд хэлснийг хийгээд л явах хандлагатайн дээр удирдлага ба ажилтныг харилцааг ихэд анхаардаг хүмүүс аж. Тэгвэл манайхан тэднээс өөр, дундаа орно, үг сөрнө, хэлснийг өөрийнхөөрөө хийх гэнэ, болохгүй бол заргалдана гээд ёстой л “үзэж, тардаг” ч, ямар ч ажилд өөриймсөг, сэтгэлээсээ ханддаг нь давуу тал гэдгийг рестораны зохион байгуулагч А.Пагамдулам онцолж байлаа.

Ахлах сургуульд байхдаа энд ирсэн түүнийг Пээгий (Peggy) гэж дуудаад хэдийнэ дассан бөгөөд пасспортыг нь харахаас нааш жинхэнэ нэрийг нь мэдэх хүн үгүй бололтой. Мөн 18 насандаа Их Британийн иргэн болж, шинэ пасспорт өвөрлөсөн нь ээжийгээ дагаж ирсэн охинд ер бусын санагджээ. Нутгаасаа гараад, шинэ газар иргэн болон төлөвших гээд бүх зүйл нь сонирхолтой байсан бөгөөд сүүлийн үед манай улс давхар иргэншлийн асуудлыг шийдэхийг дуулаад найдвар тавин хүлээж байгаагаа тэр дурьдав. Уг нь боловсрол эзэмших, олон улстай харилцах гээд тал бүрээр энэ нь давуу гэж үздэгээ тэр нуусангүй. Ядаж л европын орнууд руу чөлөөтэй зорчихын дээр монголоо төлөөлөж Францад алба хааж буй найз залуу руугаа цаг гаруйхан нисээд очих нь хүртэл хялбар гэлээ. Ялангуяа, билетийн үнэ нь Улаанбаатараас Хөвсгөл нисэхээс ч хямд тул сардаа хэд явчихдаг аж.

“Энэ ондоо жил орж 25-н нас хүрч байгаа, санаа зовох зүйлгүй” гэх Пээгийгийн яриа хөөрөө байгаа байдал нь хэдэн жил болоод аялга оруулан хольж ярих хүмүүсээс хамаагүй өөр. Хотын хоёрдугаар бүст амьдардаг түүний гэр монгол дахь орос маягийн гурван өрөө байрнаас зохион байгуулалтын хувьд ямар ч ялгаагүйн дээр зочны өрөөндөө “Чингис” хивс хадаж, урд нь бурхан тахилаа залан монгол дрож дэвссэн нь гэртээ орох мэт дотно санагдсаныг яана. Тэрбээр ажиллах, сурахынхаа заваар зундаа монголдоо амардаг бөгөөд гаднаас нутгаа эргээд буцдаг олон хүний адил юмны үнэ эндэхээс өндрийг гайхаж байлаа. Ялангуяа, хүнсний бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлгүй бид бүх л хоолоо гаднаас зөөдөг хойно үнэтэй байх нь аргагүй биз. Харин түүнийг хамгийн их гайхишруулсан зүйл нь толийтол гангалсан хэрнээ, дүүрэн завтай монгол залуус гэдгийг ахин дахин хэлж байлаа. Барууны хүмүүжил нь хүүхэд насанд хүрээд гэрээс гарч, ажил хийж, өөрийгөө тэжээдэг бол монголд ээж, аавын нөмөрт амьдарсаар гэрлэхдээ хоёр талаас байр, машинаа бэлдүүлдэгтэй санал нийлдэггүй гэв. Тэрбээр коллежид байхаасаа кафед ажиллаж халаасны мөнгөө олж эхэлсэн бол одоо өөрөөсөө гадна ээждээ дэм болохтой болжээ.

Пээгийг нутагтаа очих уу гээд асуувал юу хийхээ шийдэж байж болно доо гээд бодлогоширов. Өсвөр наснаасаа энд ирээд бас ч гэж байр сууриа олсны хувьд нэг л өдөр шийдээд буцахад тийм ч амаргүй. Цаашид энэ ажилдаа тогтвортой ажиллаж туршлагажаад менежер болох улмаар зочид буудал, рестораны салбарт амжилттай алхахыг бодож байгаа аж. Гэхдээ нарлаг, дулаан Австралийн дэргэд үргэлжийн бороо шаагиж, нийтийн тээвэрт зарцуулах мөнгөөрөө Америкт машин хөлөглөн давхиж болох атал Лондонгийн юу нь Пээгийг бариад байгааг асуухад хэсэг амсхийгээд амьдрах орчин ба нийгэм юм уу даа гэв. “Уг нь хаа газар л хүнээ эн тэргүүнд тавьдаг л даа, гэхдээ Англид иргэнээ дээдлэх утга илүү хөгжсөн санагддаг. Гараад алхахад том цэцэрлэгт хүрээлэнгүүдэд хүмүүс гүйж, өглөөний дасгалаа хийнэ. Цахилгааны мөнгө гарсан бол гэнэт тасалчихгүй, их мөнгийг нэг өдөр төл гэж дарамтлахгүй. Хэд хоногийн дотор ингэж хуваагаад төлөөрэй гэх жишээтэй” гээд давуу тал олныг дурьдав. “Гэхдээ энэ орчноос илүү монголд намайг хэн бэ гэдгийг чухалчилж харилцдаг бол энд хэн байх нь хамаагүй хүн л бол хүн гэж харилцдаг нь хамгийн сайхан” гэдгийг төвөггүйхэн нэмж хэллээ. “Монголдоо зун очоод харахаар нүдэнд үзэгдэх гоё, сайхан нь нэмэгдээд хөгжөөд байна уу гэтэл олны дунд орохоор арай л болоогүй санагддаг гэвэл хатуудах болов уу” гээд тэр багахан зовнив. “Хүмүүс эд зүйлд анхаараад байгаа хэрнээ түүнийг яаж олж авах, үнэ цэнийг нь төдийлөн мэдэрдэггүй нь харамсалтай.”

Гэхдээ энэ бүхэн аажимдаа цэгцэрнэ гэдэгт итгэж явдгаа хэлээд нэг л өдөр монголдоо очиж дуулсан, сурсныхаа хэргийг гаргана гээд зөөлөн мишээх нь маргааш гээд яруулаагүй ч түүний дотор өөр олон гэгээн мөрөөдөл буйг илтгэх шиг. Эх баригчийн мэргэжлээр суралцаж, долоо хоногийн гурван өдөр хичээлдээ явдаг түүнээс оюутны амьдралынх нь тухай болоод нөхдийнх нь тухай асуувал “Британь-Монголын оюутны холбоо”-г тун идэвхтэй ажилладгаар нь санал болгосон юм.

Үргэлжлэл бий.

Өчигдөр зүв зүгээр хичээлээ хийгээд л орондоо орсон юм. Өглөө босоод Фейсбүк ээ нээж, инстаграм аа харвал монголд үдээс хойш болоод хүмүүс Валентины бэлгээ ч оруулаад, болзоонд яарсан төрхөө ч оруулжээ. Бид цөөхүүлээ, хот жижиг болоод тэгдэг юм уу, нээрэн л баярын өдрүүдээр цэцэг тэвэрсэн, догдолсон хүмүүсээр гудамж дүүрдэгсэн. Харин энд дэлгүүрийн үүдээр шоколад өрж, цэцэг үнэгүй хүргэнэ гэсэн зар төдийхөн л байх юм. Мэдээж үйлчилгээний газрууд баярын онцгой меню, гоёмсог зарлал нэмсэн нь харагдсан. Монголд бол хүйтэн, зэврүүн өвлийн өдрүүдэд нэг ч гэсэн өдөр бүгдээрээ "дулаан" алхаж байгаа нь гоё санагддаг юм. Энд харин салхи шуурга, бороотой Лондон хэвээрээ ч шүхрээ бариад хотын төв орж хэсэг алхаж, тэр зууртаа дүрс буулгаснаа эвлүүллээ. Хөл ч ашигласангүй, ядаж камераа хөдөлгөхгүй гэхдээ гараараа олигтой ч тулсангүй. Бас учиргүй хүнд үзүүлэх сайхан юм ч үгүй байх. Гэхдээ яах вэ, кино, нэвтрүүлэг юу ч биш, зүгээр л Лондонгийн гудмаар 5 минут хамт алхъя гэсэн дээ.

Хүн төрөлхтөн хэзээнээс хөдөлмөрөө хөнгөвчлөх зорилгоор автомат машин, цахилгаан хэрэгсэл гээд элдвийг бүтээхээр оролдсоор ирж. Тэр дундаа робот бүтээхэд ихэд анхаарч түүгээр ажлаа хийлгээд зогсохгүй одоо бүр хүн шиг сэтгэдэг байлгахаар чадлаараа чармайж байна. Харин робот хүний уураг, тархи мэт сэтгэхүйтэй болбол, тэр тантай инээж, гуньж чаддаг байвал та түүнд дурлах уу?

Найруулагч Спайк Жонсын шинэ бүтээл “Her” /Тэр эмэгтэй/ кино Валентины баярыг угтан барууны олон оронд гарахаар театрын хананд зарлалаа өлгөжээ. Уг кинонд гол дүрийн залуу Тео, өөрийгөө Саманта хэмээн нэрлэсэн компьютерийн үйлдлийн системдээ дурлаж байгааг харуулна. Саманта түүний файлыг зохицуулахаас гадна ажлын төлөвлөгөөг нь гаргаж, хувийн туслахын үүрэг гүйцэтгэнэ. Тэр ухаалаг, уриалгахан, халамжтай бас хөгжилтэй. Тийм ч учраас Теогийн амьдралд тун хурдан байраа эзэлж өдөр, шөнийн хэзээд ч чихэвч, камер, дэлгэцээр үргэлж дэргэд нь байж чаддаг. Тэр ч бүү хэл эротик яриаг утасны цаанаас жинхэнэ эмэгтэйгээс илүү өрнүүлдэг нь үүн дээр нэмэгдэнэ.

Самантагийн хоолойг (кинонд түүний ямар ч дүрслэл байхгүй) Их Британийн жүжигчин Саманта Мортон оруулсан ч, уран бүтээлийн ажил дууссаны дараа найруулагч гэнэт шийдвэрээ өөрчилж дур булаам, хөгжилтэй Скарлет Йоханссоны хоолойг бичүүлжээ. Энэ нь гол дүрийн жүжигчин Хакин Феникстэй гайхалтай зохицсоныг олон хэвлэлд онцолсон байна.

“Her”-ийн үйл явдал ирээдүйд өрнөж буйг кинон дахь технологийн дүрслэлүүд болон дүрүүдийн хувцасны хурц, тод загварлаг байдал илтгэнэ. Нөгөөтэйгүүр өнгөний сонголт, засал чимэглэлээс ретро тусгалуудыг харж болно.

Харин найруулагч Жонс кино зохиолоо “Apple”-ийн “Siri”-гээс ч өмнө төлөвлөж байснаа мэдэгдсэн боловч “Her”-ийг үзсэн ямар ч хүнд өөрийн эрхгүй харьцуулах бодол төрнө. Гэхдээ сайтар анзаарбал 1951 онд гарсан Исак Асимовын “Satisfaction Guaranteed” зохиолын дүр болох ганцаардмал гэрийн эзэгтэй болон түүний тэжээвэр робот Тони нарын харилцааг санагдуулна. Мөн 1995 онд хэвлэгдсэн Ричард Пауэрсийн “Galatea 2.2” романд профессор эр ба хиймэл оюун ухаант Хэлен нарын тухайг санахад ч илүүдэхгүйг “London Evening Standard” сонинд дурьджээ.

Тэгвэл энэ бүхнээс “Her”-ийн хувьд технологийн хувьд боломжтой зүйл нь юу вэ? “Samsung”-ийн “S-Voice” болон “Siri”-д ашиглагддаг дуу, хоолойн технологи ба ухаалаг системийн хөгжүүлэлтийг хариуцдаг “Nuance Communications” компанийн мэргэжилтэн Жон Вэст кинонд гарах үзэгдлийг ойрхон ирсэн ч, хараахан болоогүйг дуулгав. “Бид тэнд хүрэх болоогүй, ойрын хэдэн жилдээ ч хүрч чадахгүй байх. Гэхдээ технологи үсрэнгүй хөгжиж, манай байгууллагын 1000 гаруй ажилтан байгалийн хэл ба хиймэл оюун ухааныг харьцуулан судалж байна” гэжээ.

Хувийн туслахын зориулалттай технологийн ололтууд нэг л өдөр бодож, сэтгэдэг болоод зогсохгүй шийдвэр гаргахад оролцохуйц хувийн зөвлөх болбол ямар вэ? Үүнд, “Дуу, хоолойн технологи энэ түвшинд маш ойрхон ирсэн, бид өөрсдөө л мэдэрч чадахгүй байна. Хүсч, хүлээж байгаа ирээдүй мөдхөн” хэмээн Лондонгийн метро шугамын инженер хариулж байна. Тухайлбал, Лондонгийн төвд орших “King’s Cross” буудалд хүмүүст аль зам руу явахыг зааж уншдаг хоолойг зорчигчид хиймэл эсэхийг ялгаж чаддаггүй аж. Цаашлаад хиймэл оюун ухааны эрэл, хайгуул эрчимтэй явагдаж байгаагийн жишээ нь, өнгөрсөн долоо хоногт “Google” компани “Deep Mind Technologies” компанийн машиныг хүний тархи мэт ажиллуулах судалгааг 500 тэрбум төгрөгөөр санхүүжүүлэхээр болсноос харж болно.

Мэргэжилтэн Вэстийн ярилцлагадаа дурьдсанаар энэ бүхэн биеллээ олохын цагт одоо явагдаж буй асуулт-хариулт гэсэн нэг чиглэлтэй харилцаа илүү харилцан яриа хэлбэртэй болж, сэтгэл хөдлөл нэмэгдэнэ. Энэ үүднээс тэдний компани системийг хүншүүлэх судалгаа идэвхтэй хийж байгаа ч, програмчлалын хувьд хангалтгүй байгаа гэнэ.

“Her”-ийг үзсэний дараа Вэстэд холын холд санагдаж байсан технологийн хөгжил хэзээ мөдгүй ирсэн мэт санагдаж байна гэв. “Siri”-д дурлахад хэцүү гэдгийг “Чи юу вэ, Siri” гэж асуухад “Би жирийн л дижитал туслах” гэх хариултаас нь мэдэж болно. Түүнчлэн “Хакин Феникс гэж хэн бэ?” гэж асуувал “Би АНУ-ын Феникс мужид 15 европ хоолны газар оллоо” гэхэд нь бидний төсөөлж буй романтик харилцаанаас тэр доогуур түвшинд байгааг баталж тайвширлаа.

Хүн төрөлхтөн ба робот хоорондын харилцааны түвшинг Данийн Ёс зүйн Хорооноос гаргасан “Олон нийтийн робот харилцааны зөвлөмж” гэх сонирхолтой гарын авлагад зохицуулжээ. Тэнд өгүүлснээр “Роботууд хүмүүсийн харилцаанд дэмжигч болохоос илүүтэй, шууд харилцагчийн хэмжээнд ажиллаж буй нь санаа зовоосон хэрэг болоод байна” гэжээ. Мөн “Хүн, роботын харилцаа нь хэдийнэ ёс зүйн төвөгтэй асуудлыг үүсгэх болсон” гэдгийг тэмдэглээд, ялангуяа, харилцааны эмзэг бүлэг буюу хүүхэд, сэтгэцийн эмгэгээр шаналж буй хүмүүст элбэг тохиолдох болсныг дурьдсан байна.

Тэгвэл зарим эрдэмтэн дээрх эмзэг бүлэгт сэтгэлийг нь юу татаж байгааг тэр бүр нарийн мэдэрч чаддаггүйгээрээ эрчүүд бүгд багтана гэж үзжээ. “Оюун ухаан хэрхэн ажилладаг вэ” сэтгүүлд сэтгэл зүйч Стивен Пинкерийн бичсэнээр хүн судлалын үүднээс авч үзвэл роботод дурлах, татагдах байдал нь эмэгтэйчүүдээс илүү эрчүүдэд түрүүлж тохиолдоно гэсэн юм.

Гэхдээ “The New York Times” сонинд 2007 онд “Robo Love” гэх нийтлэл гарч хүн, роботын харилцааг маш ойрын түвшинд өгүүлснээс хойш эрэгтэйчүүд, эмэгтэйчүүд гэхээс илүүтэй хүмүүс бид роботод дурлахад бэлэн үү гэх асуулт л хамгийн түгээмэл болжээ. Үүний хариултыг ямар ч шинжлэх ухааны таамгаас илүүтэй бид өөрөө л нотлох нь гарцаагүй бөгөөд дахиад асуухад, та Валентиныг роботтой өнгөөрүүлэхдээ бэлэн үү?

Хүмүүсийг хошин шог их үзлээ, киног муу зохиолоор хийлээ, Шүүдэрцэцэгийг уншлаа хэмээн зэмлэх, сэхээрүүлэхийн зэрэгцээх “Эсрэг цаг” нэвтрүүлгийг үзэв. Хэзээнээс нийгэмд байсаар ирсэн, нэгэнт харьцуулахад арай л боломгүй соёлын ялгаатай илрэлүүдийг тийнхүү эсрэгцүүлж, басхүү түүнийг бүтээхэд хамгийн их нөлөө үзүүлдэг нь олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэл атал “Эх орон” телевизээр ийнхүү гарах нь үнэхээр “Эсрэг цаг” байж чаджээ.

Гэхдээ энд нэвтрүүлгийн тухай ярих гэсэнгүй, харин сүүлийн үед урлагийг бүтээгчид, эсвэл урлагийн мэдрэмжтэй хүмүүс олон нийтийг хошин шог үздэг, нийтийн дуу сонсдог гэхчлэн сонирхлынх нь дагуу бүлэглэн, ялгах цаашлаад доромжлох, ёжлохын хооронд хэлэхийг олонтаа сонсох болсноор яагаадыг эрж хэсэг бодсон юм. Үүндээ хариулт олох өнцөг минь Popular culture гэж дэлхий дахинаа хэдийнэ нэршсэн түгээмэл соёлын талаарх үзэл, баримтлалууд байлаа.

Юун түрүүнд соёл гэдгийг тодорхойлох хэрэгтэй ч, энэ нь culture гэх үгийн хувьд л гэхэд англи хэлнээ хамгийн өргөн утгатай хэмээн Уэльсийн нэрт эрдэмтэн Реймонд Виллиамс бичжээ. Гэлээ ч тэрбээр гурван хүрээнд тайлбарлахыг зорьсон ба нэгдүгээрт, оюун санааны үйл явц болоод гоо зүйн хөгжил, /Жишээ нь, баруун Европын соёлын хөгжлийн тухай ярих бол агуу философчид, уран бүтээлчид, яруу найрагчдын тухайд/ хоёрдугаарт, амьдралын тодорхой хэв маяг, эсвэл хүмүүс, бүлэг олон нийт, цаашлаад тухайн цаг үеийн аж амьдралын хүрээнд /Ж: амралт, спорт, шашин, баяр наадам/ гэсэн бол гуравдугаарт, оюун санааны тэр дундаа уран бүтээлийн үйл явц ба туршлага гэжээ. Түгээмэл соёлын тухай ярихад ихэвчлэн дээрх хүрээнээс хоёр ба гуравдугаар тайлбарыг авч үздэг байна.

Тэгвэл түгээмэл соёл гэх ойлголтыг ч мөн зургаан янзаар тодотгодог бөгөөд товчхондоо (а) өргөн тархаж олонхийн таашаалд нийцсэн, (б) дээд зэргийн соёлын үнэт зүйлээс үлдэж хоцорсон, арилжааны хөнгөн хуумгай, (в) олон нийтийн, (г) хүмүүсийн бүтээсэн тэдний амьдралаас бий болсон гэх ба сүүлийн хоёр нь илүү өргөн утгаар Италийн эрдэмтэн Антонио Грамшийн хэжмони санааны хүрээнд, нөгөө нь пост-модернизмын маргааны хүрээнд тайлбарлагддаг.

Эндээс миний ярихыг хүссэн зүйл нь түгээмэл соёл ба түүнийг бүтээхэд гол үүрэг гүйцэтгэдэг хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн тухайд. Гэхдээ бас бидэнд олон таардаг “Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл олонхийн үзэл санааг бий болгодог уу, эсвэл эсрэгээрээ юү?” гэсэн асуултын санахад илүүдэхгүй. Үүнд хамгийн төгс хариулт нь “хоёул” гэдгийг “Соёлын онол ба Түгээмэл соёл” номд дурьдсан ба юу гаргавал үзэгчид таалагдах бол гэж үргэлжийн эрэл, хайгуул хийж, рейтинг судлах хэвлэл мэдээллийнхэн ба “Хоо, телевизээр гардаг ах” хэмээн танимхайран, үнэлэх үзэгч бидний ухамсаргүй сэтгэлгээнээс энэ бүхэн харагдана.

Цаашлаад телевизүүдийн хүүхдийн нэвтрүүлэг бүтээгчид ямар нэгэн дүр эрж хайхаас илүү, томоохон компань, спонсор хайж түүний бүтээгдэхүүн, үйлчилгээгээр дүр бүтээдэг болоод удсан. Харин үзэгч багачуул Маша муу хүүхэд гэдгийг ойлгохоосоо түрүүнд байнга телевизээр гарах түгээмэл төрөхөөс нь болж зурагтай цамцаар гангаран, тоглоомыг нь хөтлөхөөр тэмүүлдэг. Энд нэг нь түгээмэл соёлыг бүтээж, нөгөө нь түүнийг жинхэнэ утгаар нь “түгээж” буй үйл явц харагдахын зэрэгцээ аль нэг нь үгүй бол popular culture бий болох нөхцөл бүрдэхгүй нь ойлгомжтой.

Ер нь “word of mouth” буюу ам дамжсан яриагаар өртөөлөн тархдаг байсан түгээмэл соёл хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн хөгжлийн ачаар улам өргөжсөн бөгөөд интернэтийн нөлөөгөөр бүр ч хүчирхэгжиж өдгөө яригдах болсон “world of mouth” хэлцийг үүсгэжээ. Мөн ам дамжсан ярианы нөлөө их гэдэг нь өнөөдөр хамгийн түгээмэл соёлын арга хэмжээ болоод буй Соёлын төв өргөөний танхимыг дүүргэх болсон хошин шогийн тоглолтоос харагдана. Бидний өдөр тутамдаа маазардаг, өөр хоорондоо хэлэлцдэг зүйлийг тайзан дээр тоглож урлаг болголоо гэх хүмүүс байх бөгөөд түүнийг нэг хэсэг нэвтрүүлгийн цагаа дүүргэх гэсэндээ эрээгүй цацсан телевизийн сувгуудын ачаар үзэгчид телевизээр гардаг сайн зүйл, сайхан зүйл гэдэгт ухамсаргүйгээр автах болсон. Нийтийн дууны хувьд ч “Намайг төрүүлсэн ижий”, “Хангай шиг түшигтэй аав минь”, “Нутгаа би санана” гэхийг найман настай хүүхэд ч, наян настай буурал ч ойлгоод уярах бол “Харанхуйн цасны гэгээнд” гээд дуулахаар бага зэрэг эргэцүүлэл хэрэгтэй болоод байгаа юм. Тийм болохоор л нийтээрээ ойлгож, нийтээрээ сонсч түгээмэл соёлын хэсэг болгожээ.

Энэ мэт агуулгууд хэзээнээс байж, 19-р зууны үеээс popular culture гэсэн нэр томъёог хэрэглэж, өнгөрсөн зууны үед мандаж байсан түгээмэл соёл өнөө ч хүчтэй оршин тогтнож байна. Америкаас үүдэлтэй, тийм ч болоод “америк соёл” гэж заримдаа адлуулах түгээмэл соёлын илрэл “Twilight” цуврал, эсвэл MTV-гээр мандаж байсан поп эринийг энд дурьдаж болно. Цаашлаад Facebook share-ийн багагүй хувийг эзлэх болсон 9GAG дахь дүрслэлүүд, интернэтээр нэг үзэгдэх болсон меме гээд улам баяжиж байгаа нь аргагүй үнэн. Харин тэдгээрийг хүрээнд нь харахаас, файн арттай зэрэгцүүлж жиших нь электро дижейг тоглуулснаа чи хөгжмөө амьдаар тоглосонгүй гэхээс хол зөрүүгүй мэт санагдана.

Түүнчлэн ямар хөгжим сонсдог, юу үздэгээрээ хүн өөрийгөө тодорхойлох, үнэлэмжээ илэрхийлэх хандлагатай байдаг нь үнэн. Тэгвэл түгээмэл соёлыг дорд иргэдээс гаралтай гэж тайлбарлах өнцөг харьцангуй ихээс болж хүмүүс түүнээс зориуд татгалзах, хэн нэгнийг тийнхүү тодорхойлох нь бий. Гэлээ ч зөрчил зөвхөн хүмүүс хооронд төдийгүй онолын хүрээнд ч байдаг. Жишээ нь, 1991 онд Лучиана Паворотти Лондонгийн хамгийн том “Хайд парк” цэцэрлэгт хүрээлэнд тоглолтоо хийхэд өндөр түвшний дуурийн тоглолтыг хэдэн зуун мянган хүн үзсэнээр “нийтийн”, “түгээмэл” болгож орхисныг одоог хүртэл ямар өнцгөөс тайлбарлах нь маргаантай. Тухайн үед сонинууд дуурийн урлагийг олон нийтэд хүргэлээ хэмээн тав, арван нүүр бичвэр бэлдэж байсан бол, урлагийн сэтгүүлүүд яг л энэ шалтгааны улмаас халаглаж байв. Мөн Шекспирын сонгодог түвшний зохиол, бүтээлийг энэ цагт мэдэхгүй хүн үгүйг түүний үнэ цэнэтэй харьцуулах боломжгүй билээ. Тиймээс түгээмэл бүхнийг дордод тооцож, түүгээр имидж бүрдүүлж, нэгнээ шүүхээс урьтаад соёлын талаарх ойлголтоо өргөжүүлэх нь чухал болжээ.